اولین فسایی است که به تحصیلات عالیه در ایران و کشور سوئیس در اروپا روی آورده ودانشنامه دانشگاهی خود را در رشته مهندسی جغرافیایی در اروپا احراز نموده است و نخستین کسی است که سنگ بنای انجمن جغرافیایی را در بازگشت به ایران بنا نهاده است.
مردی مدیر ومدبر که در زمان جنگ جهانی اول که (( زمنجنیق فلک سنگ فتنه می بارید)) موفق شد بیش از بیست نفر دانشجوی ایرانی از آوردگاه نبرد با صحت وسلامت به مام وطن بازگرداند.چنین مردی با چنان گذشته ای حتی در زادگاهش غریب می نماید که چه عجیب است( منوچهر کدیور ص25)
فسا کیست ؟
اطلاعات از علي نقي فسا به یاداشت های پراکنده ای منحصر است که در تعدادی منابع و در حاشیه متن های مندرج در نشریات می توان به دست آورد که تنها برهه هایی از زندگی این نیکمرد و خردمند را بیان و روشن می سازد به همین دلیل از دوران کودکی ، نوجوانی و ایام سالخوردگی وی اطلاعاتی نیافته ایم .
((علی نقی لقب علاء السلطان داشت و چون اهل فسا بود فسا را نام خانوادگی خود قرار داده بود.ولی برخی اورا به لقبش علاالسلطان می شناختند)).( ایرج افشار ص42)
سرهنگ علینقی خان فسا در کشور سوئیس در اروپا به تحصیلات عالیه در رشته مهندسی جغرافیایی پرداخت و در اوایل دهه1300 شمسی آموزگار زبان فارسي در مدارس نظامي تهران ازجمله مدرسه نظام ویژه عالی منصبان بود.
براساس عکسی که از مؤسس و رییس مدرسه نظام سرلشکر محمد نخجوان (امیر موثق) و تعدادی ازمعلمین مدرسه وجود دارد علاالسلطان از نخستین آموزگاران مدرسه نطام هستند که ازدهه 1300 شمسی یعنی دوران ریاست محمد نخجوان فعالیت خود را در این مدرسه آغاز نموده است . این مدرسه نطام با نام مدرسه صاحب منصبان در نزد مردم شناخته می شد و بعدها به دانشکده افسری تغییر نام یافت.
علینقی خان فسا در حدود 1308 شمسی انجمن جغرافیایی ایران را تشکیل داد و افراد مختلفی از جمله سدیدالسلطنه کبابی مولف کتاب های جغرافیایی (( صید مرواردید)) و(( اعلام الناس در احوال بندرعباس)) را به عضویت افتخاری آن انجمن پذیرفت (ایرج افشار ص42)
سرهنگ علینقی خان فسا چندی هم خزانه دار کل نظام و سالیانی رئيس محاسبات و کفيل امور توليت آستان قدس رضوی بود که مکاتبات بسیاری از ایشان با افراد و دواير مختلف و بالعکس در خصوص دارایی های آستان قدس در کتابخانه دیجیتالی مرکز اسناد آن آستان موجود است.
ریاست افتخاری مدرسه آزاد (محمدیه بعدی ) از جمله فعالیت های او در دوران حیات بود.
از نظر ظاهری قدی متوسط بوده و به نقل ایرج افشار علاء السلطان سبیل هایی پرپشت ومردانه داشت که نزدیک گوش هایش می رسید ودرچشم بچه ها منزلت وحشمتی خاص داشت. ( کدیور ص25)
علی نقی خان فسا اهل قلم ونوشتن بود و مقالات وی در مجله آینده به چاپ می رسید . همچنین نوشته اند که کتاب ((پيوسته فرهنگ)) اثر ميرزا صادق خان بن حسين اميری ( اديب الممالک فراهانی متخلص به محيط) نخستین بار به دستياري نايب سرهنگ علي نقي فسا علاء السلطان، در سال 1302 هجري شمسي از سوي کتابخانه ي بروخيم در مطبعه ي مجلس چاپ شده است،
علی نقی فسا مردی دنیا دیده ، مدیر ، با تدبیر، پاکدست و مورد اعتماد دولت و وزرا بود لذا در زمان جنگ جهانی اول که دولت ایران تحت فشار شدید خانواده هاو صاحب منصبان برای سامان دادن وبازگشت شاگردان ودانشجویان ایرانی در کشورهای اروپایی قرار داشت تا اقداماتی در مورد سر وسامان دادن به وضعیت دانشجویان ایرانی درگیر در اروپای جنگ زده انجام دهد و آنان را به وطن بازگرداند. ایشان را انتخاب کردند. در اسناد اداری آن زمان آمده است که :
(( (اعزام ماموری که بتوانداوضاع موجود را بررسی کرده و وضعیت ناهنجار محصلان را سروسامان بخشد وآنها را به ایران بازگرداند مساله ای بود که دولت ضرورت آن را دریافته بود وبه هرحال مبلغ تصویب شده که در حدود هشت هزار تومان بود در اختیار وزارت معارف قرار گرفت. این وزارتخانه در 5 سرطان 1333قمری به وزارت مالیه پیشنهاد کرد که برای انجام امور مالی واداری محصلان وبازگرداندن آنها وجود مامور مطلع ،بصیرو مخصوصی همه قسم ، هم طرف اعتماد واطمینان باشد واز طهران مراجعت نمایدلازم بل واجب است)) .
به همین جهت وزارت معارف دوتن از کارمندان خزانه داری کل یعنی علاالسلطان فسا و میرزا سید علی نصر را به عنوان افراد با صلاحیت ومورد اطمینان معرفی می نماید.وظایف آنها رسیدگی به محاسبات مالی محصلان ، تعیین میزان طلب مدارس خارجی وهمچنین بازگرداندن آنها بود)) (محمود دلفانی ص8)
به دنبال تصویب این موضوع علاالسلطان فسا و سید علی خان نصر در 17 سرطان 1333 عازم اروپا شدند و پس از گذشت حدود 7 ماه در 3 دلو به ایران بازگشتند. علی نقی فسا و همکارش با رسیدگی به محاسبات مالی محصلان ایرانی در اروپا وپرداخت بخشی از قروض واقساط آنها تعداد22 تن از 40 تن شاگردان را با خود به ایران آوردند و تقریبا 53 روز در راه بودند. بقیه شاگردان پولی را برای مخارج راه دریافت کرده ولی بایران نیامدند. (همان ص9)
دکتر عیسی صدیق نیز در خاطرات خویش می نویسد:در اواخر تابستان 1915 بود که آقایان میرزا سید علی خان نصر و علاالسلطنه فسا از طرف دولت بپاریس وارد شدند از کشورهای سوییس .اطریش . هنگری . وبالکان وروسیه عبور کردند در بادکوبه سوار کشتی روسی شدند وخود را به انزلی رساندند.
جالب این است که علا السلطان فسا در در آخرنامه ای که در سال 1296 شمسی 1335 قمری به خط زیبای خویش به وزیر مالیه و در توضیح مخارج این سفر نوشته اند اعلام کرده که این ماموریت را مجانی و قربه الی اله و با یک پنجم خرج معمول آن زمان به انجام رسانده است.
باید در نظر داشت که در شرایط بحرانی جنگ جهانی اول در اروپا کار جمع کردن محصلان که هرکدامشان در جایی بود کاری بسیار دشوار بود. اما این کار بزرگ مورد حسادت حاسدان وبد اندیشان قرار گرفت و مامورینی که وظیفه داشتند امر خطیر بازگشت شاگردان ایرانی ز اروپا به ایران را به انجامی نیکو برسانند به سودجویی وسندسازی متهم نمودند. که بررسی ایت اتهمات یالی به درزا کشید اما تمام بررسی ها نشان داد که هیچ گونه خبط وخطایی نه تنها رخ نداده بلکه علی نقی سلطان از هزینه خود برخی مطالبات دانشجویان را پرداخته است و ماموریتش از سر نوع دوستی و قربه الی الله بوده است که در کتاب محصلان ایرانی در اروپا در طول جنگ جهانی اول نگارش محمود دلفانی گزارش کاملی از اسناد ومدارک در خصوص ماموریت علی نقی فسا، علاء السلطان به اروپا و دفاع از وی در برابر تهمت سواستفاده مالی ایشان آورده است.
علی نقی فسا در سال ؟؟؟ با عصمت امیلی ریـشار مـلقب به نشاط السلطنه فرزند یوسف خان ریشار ملقب به مؤدب الملک ازدواج کرد که پدر زنش یوسف خان ریشار مؤسس و مدیر مدرسه فرانکو پرسان به حساب مـی‌آمد.
((یوسف ریشار یا یوسف ریشار خان، ملقب به مؤدب المُلک زاده: ۱۲۸۵ هجری قمری در طهران، درگذشت: ۱۳۵۴ هجری قمری در طهران)، پسر ژول ریشار، معلم مشهور زبان فرانسه در دارالفنون بود. وی پس از مرگ پدرش در سال ۱۳۰۸ هجری قمری، به جای پدر به دارالفنون رفت و برای مدتهای مدید در این مدرسه زبان فرانسه تدریس می‌کرد. از دیگر عوامل شهرت یوسف ریشار ، مجموعه یا کلکسیون کاملی است که وی در طول عمر خویش، از مسکوکات ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی جمع‌آوری کرده بود. مجموعه سکه‌های وی، بسیار ارزشمند و قیمتی بود و در طهران شهرت داشت. ))
فرزندان علاء السلطان به نام های فرهاد- همکلاس ایرج افشار در مدرسه زرتشتیان تهران - و دختری به نام فاطمه[1] (هورآسا) متولد 1303 ش درتهران می باشند
محمد علی جمااده در نامه ای به محمود افشار یزدی پدر ایرج افشاردر سال 1330 می نویسد:
.از مقاله آقای دکتر فسا بی نهایت خوشم آمد (نامه های دوستان ص 127 )
حال این دکتر فسا چه کسی است ؟ و آیا خود سرهنگ علی نقی یا فرزند وی می باشد نامشخص است.
در خصوص فرهاد اطلاعاتی یافت نکردیم اما در منابع مختلف در خصوص فاطمه یا هوراسا آمده است که :
فاطمه فارغ التحصیل مدرسه آمریکایی دختران تهران( دماوند- دانشگاه علامه طباطبایی فعلی ) با مدرک ،فوق لیسانس آموزش و بهداشت و مشاوره وزارت علوم آموزش عالی بود که بعدها در آن ن مدرسه عالی که همه دروس به زبان انگلیسی یا فرانسه ارایه می شد به تدریس پرداخت وبعدها عضو هیات امنای آن مدرسه در سال 1347 شمسی شد. کتاب های :
آموزش بهداشت عمومی
راهنماي آموزش بهداشت در آموزشگاهها.
تغذیه و بهداشت
ایست ورزی
فهرست کتاب های چاپی فارسی جلد 1 بخش ج 1 قرن( 15)
تکره الشعرای پتنه - به تصحیح عبدالحی حبیبی
و مقاله ای تحت عنوان :
فضاي آموزشي، قواعد و معيارها.در فصلنامه تعليم و تربيت. شماره 6، سال 1381
از جمله کتب و مقاله ای هورآسا شکوه ( فسا) می باشد که بدان ها دست یافته ایم. همچنین ﻫﻮﺭﺁﺳﺎ ﺷـﮑﻮﻩ ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ ١٣٣٣. ﺵ ﻣﺴـﺌﻮﻝ ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﺰﺷـﮑﻲ. ﻭ ﺑﻬﺪﺍﺷـﺘﻲ و در دهه چهل شمسی مدیریت نشریه بهداشت و زندگی برعهده داشته است .
در خصوص زمان درگذشت علی نقی سلطان فسا اطلاعاتی در دست نیست اما منطقی است که محل دفن وی را تهران بدانیم.
[1] که براساس سرشناسه های موجود در کتب تالیفی ایشان بعدها ظاهرا به هورآسا وسپس شکوه ( فسا) تغییرنام داده اند.
طراز یا جامه نگارهای فسایی
خُنب آتشکده - قنب آتشکده فسا
خلبان شادروان سروان عزیزاله فرهی
فسا ,مدرسه ,علی ,اروپا ,نقی ,های ,علی نقی ,است که ,که در ,به ایران ,را به ,انجمن جغرافیایی ایران ,رشته مهندسی جغرافیایی
درباره این سایت